„There ain’t no devil, there’s just God when he’s drunk” – to jeden z wielu bon motów Waitsa, który mógłby stanowić motto jego twórczości. Empatia wobec ofiar pijanego demiurga nadaje jego opowieściom z marginesu ludzkiego wymiaru i zjednuje słuchaczy. Tom – choć ewoluował od śpiewania barowego jazz-bluesa w stronę dźwięków niemal awangardowych – nie zapomniał o sile, jaką niesie z sobą forma piosenki. Nie zatracił też talentu gawędziarza ani zmysłu anegdoty, swoje opowieści wpisywał jednak w scenariusz reżyserowanego przez siebie obłąkanego spektaklu. Jego ulubionym bohaterem stał się Frank Leroux, facet tak zdesperowany, by „zawiesić własne życie na gwoździu, który wcześniej wbił w czoło swojej żony”. Na płycie i w spektaklu „Frank’s Wild Years” Leroux wyprowadza z garażu starą limuzynę, podpala dom i rusza autostradą w nieznane. Nie wszyscy „nowego” Waitsa pokochali od razu. Kiedyś mawiał, że słuchają go kelnerki, kierowcy tirów i rozwodnicy, dziś należy do bohemiarsko-inteligenckiego kanonu, choć zawsze kpił z inteligencko-snobistycznego szyku. „Nigdy nie ufaj człowiekowi w błękitnym prochowcu” – śpiewał, żartując z kultu Cohena. W odpowiedzi wypominano mu, że sam charczy jak zapchana rura cadillaca, co traktował oczywiście jako wielki komplement. Wiedział też, że w sztuce nie ma drogi na skróty – w końcu także Kerouaca krytykowano za to, że pisał niechlujnie (swoje opus magnum stworzył w trzy tygodnie), Frankowi zarzucano, że jego kadry są krzywe, poruszone bądź nieostre, o filmach Jarmuscha mówiono, że nie mają suspensu i „nic się w nich nie dzieje”. Waits jest mocno na bakier z zasadami decorum, jednak przynajmniej stara się nie nudzić. Nigdy nie wiadomo, czy w jego tragikomicznym spektaklu kolejny kościotrup to nie tylko prześmiewczy i ironiczny pajacyk, a trupia czaszka to nie maska z papier mâché. Ironiczny dystans nie wyklucza jednak tonu przejmującego do bólu, jak w „Bone Machine”. To nie krzepka apologia Ameryki, lecz misterium na złomowisku – symfonia odpadów, wraków, szkieletów. Waits, amerykański do szpiku kości (choć rozmiłowany też w surrealistach i piosenkach Kurta Weila), jak diabeł święconej wody boi się bezruchu. „Things can change” to w końcu iście amerykańska maksyma, dlatego – choć jest postacią ikoniczną – równocześnie z łatwością przybiera różne role i zmienia kostiumy. I najzwyczajniej w świecie dorasta, dojrzewa, starzeje się. Najpierw wzorem beatników pokazywał drugą stronę podszewki amerykańskiego snu, potem na „Swordfishtrombones” roztrzaskał poetyczny mit beatników. W ostatnich latach coraz chętniej szuka tematów w kulturowym kanonie – dwie płyty z minionej dekady: „Blood Money” i „Alice”, to pokłosie teatralnych fascynacji i zapoczątkowanej na „The Black Rider” współpracy z reżyserem Robertem Wilsonem. Dzięki temu Waits umiejętnie unika autoparodii, co z tak charakterystycznym głosem i emploi nie jest łatwe. Niejako na kredyt wybacza mu się też drobne potknięcia, bo zaspokaja starą jak świat potrzebę słuchania historii. Warto jednak pamiętać, że ten chwilami kokieteryjny i sentymentalny bajarz to niezwykle świadomy twórca z misją. „Być w krzyku tych, co zwariowali, i śmiechu głodnych dzieci przed kolacją” – to dla niego esencja artystycznego przekazu. Ideał staroświecki i przykurzony jak grająca szafa, ale też prawdziwy i mocny jak każdy pogrzeb.

tekst: Łukasz Lubiatowski

zdjęcie: materiały prasowe

skrócona wersja tekstu była publikowana w „Dzienniku”